Co pewien czas media obiega informacja, jakoby dane miasto w Polsce pojawiło się w światowej czołówce miejscowości z największym stężeniem smogu danego dnia.
Tyczy się to nie tylko dużych ośrodków jak Wrocław czy Kraków, ale też mniejszych miejscowości jak Żywiec, Pszczyna czy Nowa Ruda.
Choć najważniejszym składnikiem smogu są pyły zawieszone, w jego skład wchodzi tak naprawdę dużo więcej czynników i substancji. Czym jest smog? Z czego składa się smog w Polsce?
Co to jest smog?
Smog, w odróżnieniu od smoka, nie jest stworem z bajki, a zjawiskiem atmosferycznym. Choć nie zieje ogniem, potrafi być równie niebezpieczny, atakując kiedy nie zdajemy sobie z tego sprawy i zostawiając skutki uboczne dla ludzi i otaczającej przyrody.
Słowo smog jest tak naprawdę połączeniem dwóch wyrazów z j. ang. Smoke – „dym” oraz fog – „mgła”.
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje go jako zanieczyszczenie powietrza czynnikami chemicznymi, fizycznymi lub biologicznymi, które zmieniają naturalny skład atmosfery.
To niekorzystne zjawisko atmosferyczne powstaje głównie nad obszarami zurbanizowanymi, gdzie zanieczyszczenia mieszają się z masami wilgotnego powietrza, tworząc charakterystyczną szarą-brunatną mgłę. O ile mgła jednak „nie pachnie”, o tyle smog jest wyczuwalny (drapiący, duszący zapach).
Z czego składa się smog?
| Rodzaj zanieczyszczenia | Źródła pochodzenia |
| Pyły zawieszone: sadza, PM0,1, PM1, PM2,5, PM10 i inne | Spalanie paliw opałowych w procesie ogrzewania (niskiej jakości węgiel, muł węglowy, drewno), Przemysł wykorzystujący paliwa kopalne, transport (spaliny + starte elementy opon i tarcz hamulcowych), Rolnictwo |
| Lotne związki organiczne (LZO): m.in. formaldehyd, benzen, toluen | Spaliny samochodów,materiały budowlane i wykończeniowe (żywice, farby, lakiery, impregnaty, laminaty), Przemysł (np. gumowy, obuwniczy, farmaceutyczny), Rozpuszczalniki (np. podpałki do grilla) |
| Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA): przede wszystkim benzo(a)piren | Spalanie paliw opałowych w sektorze komunalno-bytowym, Spalanie śmieci |
| Tlenki azotu: tlenek azotu (NO) i dwutlenek azotu (NO2) | Spaliny samochodów, Przemysł przetwórczy (zwłaszcza drzewny), Rafinerie, Energetyka węglowa |
| Tlenki siarki: przede wszystkim dwutlenek siarki (SO2), w znacznie mniejszym stopniu trójtlenek siarki (SO3) | Wytapianie rud metali, Rafinerie, Przemysł drzewny |
| Metale ciężkie: arsen, kadm, miedź, rtęć, nikiel, ołów | Spalanie paliw kopalnych w sektorze komunalno-bytowym (kadm, nikiel), Produkcja przemysłowa i energetyczna (rtęć, chrom, miedź) |
| Ozon (O3) | Spaliny samochodowe: tlenki azotu i węgla oraz węglowodory reagują na skutek promieniowania UV i wysokiej temp. w mieście |
Główne składniki smogu
Pyły zawieszone
Unoszące się w powietrzu drobiny kurzu, piasku, kamieni, sadzy czy pyłków roślin, ale też np. starte ogumienie, klocki i tarcze hamulcowe.
Łącząc z mikrokropelkami wody w powietrzu, tworzą smog. Często dochodzi również do tzw. emisji wtórnej, czyli np. kurz i pył opadły na ulice wzniecany jest przez przejeżdżające samochody, autobusy i tramwaje.
Ze względu na średnicę cząstek wyrażaną w mikronach, pyły zawieszone można podzielić na różne frakcje:
- PM0,1 (pył ultradrobny) – średnica cząstek nie przekracza 0,1 μm.
- PM1 (pył submikronowy) – średnica mniejsza niż 1 μm,
- PM2,5 – średnica cząstek poniżej 2,5 μm,
- PM2,5-10 (określany też niekiedy jako PMc) – średnica cząstek pomiędzy 2,5 μm i 10 μm,
- PM10 – średnica cząstek poniżej 10 μm,
Te najmniejsze i najlżejsze utrzymują się najdłużej w powietrzu i są w stanie najdalej dryfować. Najłatwiej tez pochłaniane są przez nasz układ oddechowy wraz z wdychanym powietrzem.
Do najlżejszych, doraźnych skutków ekspozycji na pyły zawieszone zalicza się: kaszel, katar, drapanie w katar, nasilenie objawów alergicznych i astmatycznych, większą podatność na infekcje dróg oddechowych.
Wśród cięższych, bardziej długofalowych powikłań wymienia się przede wszystkim choroby serca, POChP, nowotwory płuc, krtani czy przewodu pokarmowego.
Ze względu na niesione zagrożenie dla zdrowia i liczebność związków, które należą do tych frakcji, przyjęło się mierzyć głównie stężenie pyłów PM2,5 oraz PM10. Informacje o ich poziomie znajdziesz zarówno na stronach poświęconych jakości powietrza (m.in. Airly, GIOŚ), jak i na wyświetlaczach oczyszczaczy powietrza.
Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA)
Do tej grupy należą przede wszystkim benzopireny. Związki te są wykazują silne działanie kancerogenne i łatwo kumulują się w organizmie. Dlatego też to właśnie benzo(a)piren stanowi marker całkowitej zawartości WWA, oznaczanej w próbkach środowiskowych.
Lotne związki organiczne
Liczna grupa substancji, stanowiąca prawie 60% wszystkich wchodzących w skład smogu.
Na uwagę zasługuje tu przede wszystkim benzen. Jest to związek rakotwórczy, powodujący przede wszystkim negatywne skutki na układ krwiotwórczy zwierząt. Innym niebezpiecznym składnikiem smogu może być formaldehyd, choć jego występowanie jest bardziej punktowe, ograniczone do miejsca produkcji.
Tlenki azotu
Głównie NO2 – zanieczyszczenie zarówno pierwotne, jak i wtórne. Przyczynia się do powstawania m.in. ozonu troposferycznego – tej warstwy ozonu, która gromadzi się przy ziemi (nie mylić z ozonem atmosferycznym, znajdującym się znacznie wyżej, chroniącym przed promieniami UV).
Powstaje głównie w wyniku spalania substancji organicznych, zawierających azot, obróbki elektrochemicznej metali, ale też np. detonacji materiałów wybuchowych oraz pracy silników diesla.
Tlenki siarki
Powstaje głównie w wyniku spalania paliw zanieczyszczonych związkami siarki – związki te rozkładają się i trafiają do spalin emitowanych do otoczenia.
W powietrzu wokół siebie znajdziesz przede wszystkim dwutlenek siarki (SO2). Znacznie rzadziej występuje trójtlenek siarki (SO3), powstający w wyniku utlenienia SO2.
Obydwa związki stanowią niebezpieczne, dość toksyczne zanieczyszczenie, powodując między innymi uszkodzenie dróg oddechowych. Gdy trójtlenek siarki wejdzie w reakcję z parą wodną, tworzy się kwas siarkowy, główny składnik kwaśnych deszczy
Więcej o dwutlenku siarki przeczytasz w artykule: Dwutlenek siarki (SO2) – konserwant w przemyśle, ale i trujący składnik smogu.
Metale ciężkie
Emitowane do otoczenia głównie jako produkt uboczny spalania paliw kopalnych. Za szczególnie niebezpieczne dla zdrowia uznaje się ołów, rtęć i kadm. Ponadto, bezpośrednie zatrucie mogą powodować cynk, miedź i rtęć.
Co ciekawe, do organizmu człowieka mogą dostać się zarówno przez skórę, wraz z wdychanym powietrzem, jak i przyjmowanym pokarmem.
Więcej o smogu w Polsce, jego przyczynach i miastach, w której najczęściej występuje, przeczytasz w artykule: Przyczyny smogu w Polsce – kto zanieczyszcza nasze powietrze
Jak zmniejszyć emisję zanieczyszczeń i chronić się przed smogiem?
Walka ze smogiem i poprawa jakości powietrza wymaga co najmniej kilku sprzężonych ze sobą działań, z których na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim rzetelna edukacja i promowanie świadomości ekologicznej.
Na szczęście to wraz z programami rządowych dopłat (Czyste Powietrze, Kafka), już się dzieje. Dlatego też jakość powietrza w niektórych miastach powoli, z roku na rok, się poprawia, co widać chociażby na przykładzie Rybnika lub Krakowa.
Sprzężenie poniższych działań powinno przyczynić się do zmniejszenia dni smogowych w najbliższych latach:
- Ograniczenie spalania węgla
- Poprawa efektywności energetycznej budynków
- Ograniczenie emisji z przemysłu
- Transport publiczny, carsharing, carpooling i inne alternatywne formy transportu
- Rozwój alternatywnych napędów (elektryczne, wodorowe)
W trosce o zdrowie swoje i bliskich warto też zabezpieczyć swój dom przed negatywnym wpływem brudnego powietrza.
Oczyszczacz powietrza, wyposażony w filtry HEPA i węglowy, pomoże nie tylko powstrzymać pyły smogowe, ale także napływ alergenów, rozwój bakterie, wirusów czy zarodników pleśni.
Źródła:
1. Adamkiewicz, Ł., Matyasik, N. Smog w Polsce i jego konsekwencje, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa, 12.2019. ISBN 978-83-66306-59-2
2. Brzozowska, R. Bilans lotnych związków organicznych (LZO) za 2022 rok. Portal Ochrony Środowiska. 01.2023. portalochronysrodowiska.pl. Dostęp do strony internetowej: 08.08.2024
3. Labelle, C., Main components of smog (z ang. „Główne składniki smogu”). Science and Technology Division. 10.1998. publications.gc.ca/ Dostęp do strony internetowej: 08.08.2024
4. Sok, P. Jak powstaje i z czego składa się smog? Biotechnologia.pl. 11.2022. biotechnologia.pl. Dostęp do strony internetowej: 08.08.2024
