Formaldehyd (HCOH) – trujący mieszkaniec domów i składnik smogu

Choć o formaldehydzie nie mówi się tak dużo, jak o pyłach zawieszonych czy benzopirenie, jest on istotnym składnikiem smogu. Tajemniczo brzmiąca substancja należy do grupy lotnych związków organicznych, które stanowią 60% wszystkich substancji zanieczyszczających atmosferę.

Z tego artykułu dowiesz się co to jest formaldehyd (aldehyd mrówkowy), gdzie występuje i skąd bierze się w środowisku? Przedstawiamy toksyczny wpływ substancji na nasze zdrowie i wyjaśniamy jak pozbyć się go z mieszkania.

W skrócie

• Formaldehyd, nazywany również aldehydem mrówkowym, to toksyczna substancja chemiczna. Powstaje ona podczas niepełnego spalania substancji zawierających węgiel (na przykład podczas wędzenia pokarmów bogatych w białka)
• Związek ten obecny jest w wielu codziennych produktach i materiałach budowlanych, np. w płytach wiórowych czy pilśniowych, żywicach fenolowo-formaldehydowych, tekstyliach oraz kosmetykach (np. niektórych lakierach do paznokci).
• Formaldehyd uznaje się za substancję kancerogenną i może prowadzić do szeregu problemów zdrowotnych, m.in. podrażnienia dróg oddechowych, skóry, choroby układu odpornościowego, nerwowego i rozrodczego.
• Aby zmniejszyć ryzyko ekspozycji na formaldehyd, warto rozważyć korzystanie z oczyszczaczy powietrza oraz unikać produktów, które go zawierają. Np. wybierając meble i wyposażenie domu, zwróć uwagę na materiały wolne od formaldehydu.

Formaldehyd (HCOH) – budowa

Na początek odrobina chemii. Co to formaldehyd? To inaczej aldehyd mrówkowy, czyli najprostszy z aldehydów. Odkryto go w 1859 roku za sprawą rosyjskiego chemika Aleksandra Butlerowa. Czym są aldehydy? Popularną grupą charakterystycznie pachnących, toksycznych związków chemicznych o właściwościach grzybo i bakteriobójczych. 

Formaldehyd powstaje podczas niepełnego spalania substancji zawierających węgiel (na przykład podczas wędzenia pokarmów bogatych w białka). Przemysłowo aldehyd mrówkowy uzyskuje się w wyniku utleniania i uwodornienia metanolu.

Jakie gałęzie przemysłu wykorzystują formaldehyd? Przede wszystkim zakłady wytwarzające płyty wiórowe, paździerzowe, pilśniowe, sklejki, płyty MDF oraz zakłady produkujące tekstylia czy zasłony. Jest on również często używany przy produkcji klejów stosowanych w budownictwie, jak również w przemyśle meblarskim.

Formaldehyd a formalina

Formalina to nic innego jak nasycony (35-40%) roztwór wodny aldehydu mrówkowego (formaldehydu). Dlatego też wzór chemiczny obydwu substancji jest ten sam – CH₂O₂. Formalina charakteryzuje się specyficznym zapachem i smakiem Przy obchodzeniu się z formaliną należy być bardzo ostrożnym, jest ona cieczą bezbarwną, silnie toksyczną.

Ma też jednak właściwości dezynfekujące i bakteriobójcze, a odpowiednio wykorzystana przynosi wiele korzyści. Stosuje się ją np. przy produkcji nawozów, smarów, klejów. Formaldehyd 10% lub formalina 10% jest preparatem stosowanym w histologii (medycyna i weterynaria)

W czym się znajduje formaldehyd?

• Mieszkania
• Kosmetyki
• Lakiery
• Ubrania

Formaldehyd w mieszkaniach

Formaldehyd możemy znaleźć na co dzień w wyposażeniu naszego domu. Aldehyd mrówkowy jest bowiem trzecim w kolejności związkiem, po toluenie i ksylenie, pod względem wielkości emisji z materiałów budowlanych. W warunkach domowych formaldehyd występuje w:

• Meblach (szczególnie tych z płyty wiórowej, klejonej z użyciem żywic mocznikowo-formaldehydowych)
• Panelach podłogowych,
• Dywanach
• Wykładzinach
• Tapetach
• Materiałach izolacyjnych

W przypadku żywic mocznikowo-formaldehydowych, uwalnianie formaldehydu do atmosfery może trwać kilka lat. Dlatego też zaleca się stosować żywice melaminowe i fenolowo-formaldehydowe, w przypadku których problem ten jest dużo mniejszy.

Formaldehyd w kosmetykach

Formaldehyd (aldehyd mrówkowy) jest substancją konserwującą i odkażającą, dlatego też swego czasu znalazł on szerokie zastosowanie, m.in. w produkcji kosmetyków i środków higieny. Związek ten spotkamy m.in. w:

• tuszach do rzęs,
• utwardzaczach,
• lakierach do paznokci,
• dezodorantach,
• odżywkach i szamponach do włosów
• mydłach.

Procentowo, największy udział aldehydu mrówkowego dopuszczany jest w lakierach do paznokci – max. 5%. Dla porównania, w środkach do higieny jamy ustnej, może znaleźć się 0,1% formaldehydu.

W składzie produktów kosmetycznych, aldehyd mrówkowy znajdziemy również pod nazwami: Formalin, Methanal, Methyl aldehyde, Methylene oxide, Morbicidacid lub Oxymethylene¹. Nie może być on stosowany w kosmetykach w formie aerozolu oraz jako składnik czynny w produktach do prostowania włosów.

Obecnie niektóre kraje zakazały jego stosowania, ze względu na szkodliwe skutki dla zdrowia.

Formaldehyd w lakierach

Oprócz przemysłu kosmetycznego, aldehyd mrówkowy wykorzystywany jest powszechnie w przemyśle żywic syntetycznych, jak również do produkcji fornirów, lakierów przemysłowych, wosków samochodowych, pianek izolacyjnych czy klejów.

Formaldehyd w ubraniach

Niewiele osób wie, że żywica formaldehydowa odpowiada za specyficzne, bardzo pożądane przez nas właściwości materiałów, np. niegniecenie się, odporność na chlor czy mole. Jednocześnie, na tkaninach tych pozostaje wolny formaldehyd. Aldehyd mrówkowy znaleźć więc można m.in w:

• materiałach typu non-iron,
• nieelektryzujących się,
• odpornych na działanie chloru
• odpornych na mole,
• w nylonie
• oraz w zamszu

Źródła emisji aldehydu mrówkowego

Emisja aldehydu mrówkowego z materiałów budowlanych to tylko niewielki procent na tle zakładów produkujących i wykorzystujących żywice formaldehydowe i polioksymetylen. Ze względu na swoje wszechstronne właściwości, rocznie na świecie produkuje się około 21 ton formaldehydu.

W praktyce największym emitentem aldehydu mrówkowego są więc zakłady wytwarzające płyty MDF, paździerzowe, pilśniowe, jak również kleje, lakiery czy tekstylia. Ważnym źródłem emisji aldehydu mrówkowego są również wszelkie procesy spalania drewna oraz paliw kopalnych, a więc węgla i spalin samochodowych. Nie należy również zapominać o paleniu papierosów, podczas którego również wydzielają się niewielkie ilości formaldehydu.

Formaldehyd (HCOH) a zdrowie

Ze względu na swój szkodliwy wpływ na zdrowie, formaldehyd znalazł się na kanadyjskiej liście niezalecanych składników kosmetyków², a w niektórych krajach zabroniono jego stosowania. Oprócz charakterystycznego, nieprzyjemnego zapachu, pojawiającego się już przy stężeniu większym lub równym 0,1 ml/m³, substancja toksycznie oddziałuje na:

• wątrobę
• skórę
• drogi oddechowe
• układ odpornościowy
• układ rozrodczy
• układ nerwowy

Co istotne, aldehyd mrówkowy może przedostawać się do naszego organizmu nie tylko przez układ oddechowy, ale również pokarmowy, a także skórę czy paznokcie.

W 2004 agencja IARC (Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem) zakwalifikowała formaldehyd jako substancję kancerogenną³,

Stała ekspozycja na formaldehyd powoduje rozwój nowotworów w obrębie gardła i nosa. Szkodliwość formaldehydu objawia się również poprzez podrażnienia oczu, nosa czy gardła, owrzodzenie jamy ustnej, przełyku, jak i żołądka. Może też prowadzić do reakcji alergicznych (wysypka, astma, duszności, obrzęku nosa, czasami nawet wstrząsu anafilaktycznego.

Co ciekawe, zaniepokojeni mogą być też właściciele domowych pupili. W ich przypadku również może dochodzić do podrażnienia nabłonka dróg oddechowych. W skrajnych przypadkach może pojawić się płaskonabłonkowy rak nosa. Nie jest jednak zasadą, że przebywanie w warunkach podwyższonego stężenia formaldehydu zawsze będzie niosło ze sobą w.w. negatywne konsekwencje.

Dopuszczalne normy formaldehydu w powietrzu

Jakie jest dopuszczalne stężenie formaldehydu w powietrzu? Reguluje to rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 13 września 1966 roku w sprawie dopuszczalnych stężeń substancji w powietrzu atmosferycznym.

Średnie dobowe stężenie formaldehydu w powietrzu dla obszarów chronionych wynosi 0,02 mg/m3. Jednorazowy (nieprzekraczający 20 minut), dopuszczalny poziom formaldehydu wynosi zaś 0,05 mg/m3. Ponadto wyróżnia się również obszary specjalnie chroniony o jeszcze bardziej restrykcyjnych zaleceniach. W ich przypadku dobowa norma formaldehydu w powietrzu to 0,01 mg/m3. Dla 20-minutowych, jednorazowych epizodów, dopuszczalne stężenie formaldehydu to 0,02 mg/m3.

Jak wykryć formaldehyd?

Miernik formaldehydu

Na rynku dostępnych jest całkiem dużo mierników jakości powietrza – mogą one kosztować od 100 do 1000-1500 zł w zależności od ilości mierzonych parametrów i renomy firmy. Ich działanie może być różne – ciężko jest bowiem zmierzyć poziom samego formaldehydu. Z reguły mierniki te reagują na całą grupę gazów, mniej lub bardziej podobnych do formaldehydu, zarówno szkodliwych, jak i nieszkodliwych.

Za przykład może tutaj posłużyć test wykonany przez załogę SmartAirFilters, którzy to dowiedli, że czujniki takie potrafią reagować nawet podczas obierania i jedzenia pomarańczy.

Oczyszczacze powietrza

Dedykowany czujnik formaldehydu to wciąż rzadkość w oczyszczaczach powietrza. Znajdziesz go w niektórych modelach oczyszczaczy Dyson, np. Dyson Purifier Cool Formaldehyde TP09. Nie znaczy to jednak, że pozostałe oczyszczacze, posiadające czujnik lotnych związków organicznych, sobie nie poradzą. Jak pokazuje przykład Vestfrost VP-A1Z40WH z powyższego zdjęcia, są producenci, których czujniki LZO całkiem dobrze wychwytują zanieczyszczenia. Do polecanych oczyszczaczy powietrza na formaldehyd zaliczamy:

Ranking oczyszczaczy powietrza na formaldehyd

1. Dyson Purifier Cool Formaldehyde TP09

Bardzo drogi, z przeciętnym trybem automatycznym i realnie dość niską wydajnością oczyszczania. W kwestii usuwania LZO (w tym formaldehydu) ciężko jednak o lepszy sprzęt, gdyż Dyson dokładnie wykrywa różne frakcje zanieczyszczeń gazowych, posiadając osobne czujniki LZO, formaldehydu i NO2.

2. Vestfrost VP-A1Z40WH

Jedno z największych pozytywnych zaskoczeń w kwestii wykrywania, dokładnego sygnalizowania i usuwania zanieczyszczeń gazowych. Vestfrost VP-A1Z40WH to typowy oczyszczacz ze średniej półki, o przeciętnej wydajności oczyszczania, nie najlepszym trybie auto i dość standardowym zestawie funkcji. Wyróżnia się on jednak na tle konkurencji możliwościami w zakresie wykrywania LZO, będąc jednym z najlepszych w tej półce cenowej.

3. Philips AC3055/50 / Philips AC3055/51

Philips AC3055/50 i 3055/51 to kolejne z urządzeń z serii Dual Scan. Nieco tańszy od topowego modelu Philips Dual Scan AC3858/50, gwarantuje bardzo dobrą wydajność oczyszczania, lecz dość przeciętny tryb auto. Tym, co wyróżnia Philipsa są dobrej jakości, pojemne filtry 3w1 oraz dobrze skalibrowane czujniki, wykrywające zanieczyszczenia gazowe.

Oprócz wymienionych wyżej urządzeń, warto też przyjrzeć się kilku innym modelom, które dobrze poradzą sobie z wykrywaniem i usuwaniem lotnych związków organicznych (w tym formaldehydu). Są to np.:

• Oczyszczacze powietrza Vestfrost (Vestfrost VP-A1Z40WH i Vestfrost VP-A1S70WH)
• Oczyszczacze powietrza Dyson
• Oczyszczacze z serii Philips Dual Scan

Pamiętaj! Działanie czujników formaldehydu i/lub czujników gazów w większości oczyszczaczy może być dość nielogiczne.

Ich działanie zostało w pewien sposób zdemaskowane podczas testu z pomarańczą, publikowanego na łamach SmartAirFilters. Sensory oczyszczaczy potrafią reagować na substancje niegroźne, zaś pozostawać bezczynne przy formaldehydzie pochodzącym np. z lakierów czy farb.

Czy znaczy to, że oczyszczacze powietrza są bez szans w walce z formaldehydem? Wręcz przeciwnie! Praktycznie każdy oczyszczacz (+/- 90% urządzeń) wyposażony jest w filtr węglowy. Filtr ten, zbudowany z setek granulek węgla aktywnego, skutecznie adsorbuje wszystkie szkodliwe substancje w formie lotnej, a więc również formaldehyd. Dlatego też oczyszczacze takie jak Xiaomi, Klarta, Coway czy Winix, które nie mają czujników gazów, również dobrze poradzą sobie z neutralizacją formaldehydu. Więcej o tym piszemy poniżej.

Zapach formaldehydu

Warto również wspomnieć, iż formaldehyd posiada charakterystyczny ostry, nieprzyjemny zapach. Niektórzy porównują go do zapachu marynaty. Jest on przez nas odczuwalny, gdy poziom formaldehydu w powietrzu przekroczy 0,1 PPM (w przybliżeniu 0,1 mg na 1 litr powietrza), a więc też tyle, ile uznaje się za alarmujący poziom. I tak naprawdę to nasze nosy są często najlepszymi, a na pewno najtańszymi sensorami formaldehydu.

Jak usunąć formaldehyd z mieszkania?

Nie zawsze mamy wpływ na jakość wdychanego powietrza. Możemy jednak podjąć działania, które skutecznie ograniczą stężenie aldehydu mrówkowego w otoczeniu. Źródłem formaldehydu w domu mogą być chociażby meble, materiały budowlane, a nawet ubrania. Dlatego też dobrym pomysłem jest zawsze wietrzenie mieszkania.

Wietrzenie mieszkań

Należy jednak pamiętać, aby robić to umiejętnie – lepiej otworzyć okno na oścież kilka razy dziennie (zimą wystarczą nawet dwa) na około 10 minut, niż mieć je uchylone przez kilka godzin. Wietrząc we wskazany sposób nie tylko nie ochładzamy ścian budynku, ale też przede wszystkim nie wpuszczamy do środka zbyt dużej ilości zanieczyszczeń, których potem szybko się pozbędziemy.

Oczyszczacz powietrza

Najlepszym więc sposobem pozbycia się formaldehydu, jak i innych lotnych związków organicznych jest oczyszczacz powietrza.

Oczyszczacz powietrza wyposażony w filtr węglowy i HEPA, potrafi efektywnie zatrzymywać formaldehyd, jak i inne lotne związki organiczne oraz wszelkie zanieczyszczenia w formie stałej.

Wykonany z granulek węgla aktywnego, filtr węglowy trwale pochłania wszelkie szkodliwe gazy i nieprzyjemne zapachy, m.in. aldehyd mrówkowy, benzen czy dym papierosowy. 1 gram węgla aktywnego skrywa około 1500 m² powierzchni aktywnej! 

Znane z odkurzaczy czy klimatyzacji, filtry HEPA, wykonane są z polipropylenu lub Politereftalanu etylenu (PET). Ich działanie polega na fizycznym zatrzymywaniu zanieczyszczeń o cząstkach stałych, np. benzopirenu czy pyłów zawieszonych PM2,5, PM10, jak również kurzu, bakterii czy drobnoustrojów. 

Skuteczność filtracji zależy od klasy wykorzystywanych w nim filtrów, wahając się od 95 % do 99,995 %. Więcej o filtrach HEPA można znaleźć w artykule Filtry HEPA w oczyszczaczach powietrza. Klasyfikacja: H14, H13, H12, E11 i E10.

Wielu producentów oczyszczaczy powietrza oferuje także filtr wstępny, który wychwytując większe cząsteczki zanieczyszczeń (sierść, włosy czy kurz) odciąża nieco pozostałe dwa filtry.

Jaki wybrać najlepszy oczyszczacz powietrza? Sprawdź ranking oczyszczaczy powietrza, w którym możesz dopasować docelowy metraż pokoju czy pożądane funkcje.

Zieleń oczyszczająca powietrze – jakie rośliny usuwają formaldehyd?

Prawdą jest, że rośliny dzięki aparatom szparkowym w liściach pochłaniają wraz z dwutlenkiem węgla również zanieczyszczenia. Jako najbardziej efektywne w walce z formaldehydem wymienia się przede wszystkim 5 gatunki:

• Epipremnum Złociste,
• Filodendron
• Kauczukowiec Brazylijski
• Sansewerię Gwinejską,
• Zielistkę Sternberga

Pamiętaj jednak, że aby osiągnąć efekt podobny do oczyszczacza, musiałbyś stworzyć cały pokój roślin, w którym znalazłoby się kilkadziesiąt sztuk. Efektem ubocznym byłby również niekontrolowany wzrost wilgotności. Dlatego warto zainwestować w rośliny, ale raczej jako wsparcie dla pozostałych metod.

Lepiej zapobiegać niż leczyć

Oprócz oczyszczania mieszkania, można również unikać kupowania przedmiotów zawierających aldehyd mrówkowy. Uważna analiza składu produktu pozwala znaleźć zarówno kosmetyki, jak i nawet farby pozbawione tej substancji. W przypadku zakupu mebli z płyty wiórowej, należy wybierać tylko te laminowane. 

Pozytywne zmiany można wprowadzić również do garderoby – kupując odzież ze stuprocentowej bawełny, jedwabiu, poliestru lub akrylu. Włókna te zawierają zwykle mniej formaldehydu, będąc lepiej tolerowanymi przez osoby wrażliwe. 

Warto również rzucić palenie lub przynajmniej zrezygnować z niego w mieszkaniu. Dym z jednego papierosa zawiera ok. 1,5 mg formaldehydu. Można więc policzyć, iż 6 papierosów wypalonych w krótkim czasie w pomieszczeniu o wielkości 50 m³, sprawia iż w powietrzu znajdzie się więcej aldehydu mrówkowego niż dopuszcza to norma – 0,12 mg/m³.

Polecamy również ten artykuł: ? Wskaźnik jakości powietrza  – co to jest, jak działa?

Formaldehyd – najważniejsze pytania

Źródło:

1. Autor nieznany. Formaldehyd. Podsumowanie informacji o związku chemicznym (z ang. „Formaldehyde. Compound Summary”. National Library of Medicine. National Center for Biotechnology Information. pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. Dostęp do strony internetowej: 22.10.2023
2. Autor nieznany. Bezpieczeństwo składników kosmetycznych (z ang. „Safety of Cosmetic Ingredients”). Government of Canada. canada.ca. Dostęp do strony internetowej: 03.11.2023
3. Autor nieznany. Dopuszczalne stężenia substancji w powietrzu atmosferycznym. Dziennik Ustaw. Dz.U.1966.42.253. prawo.pl. Dostęp do strony internetowej: 05.11.2023
4. IARC Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Środki chemiczne i związane z nimi profesje (z ang. „Chemical Agents and Related Occupations”). Lyon (FR): International Agency for Research on Cancer; 2012. www.ncbi.nlm.nih.gov/. Dostęp do strony internetowej: 29.10.2023
5. Jenn Snider. Moja nowa miłość: 8 uznanych przez NASA roślin domowych, które usuwają formaldehyd (z ang. „Currently Loving: 8 NASA-Approved Houseplants That Remove Formaldehyde”). Branch Basics. 04.15.2015. Branchbasics.com. Dostęp do strony internetowej: 01.03.2024